Çocuklarda Tuvalet Eğitimi

Tuvalet eğitimi, çocuğun bir başkasının yardımına ve hatırlatmasına ihtiyaç duymadan kendi başına yapabilme becerisini kazanması olarak tanımlanabilir. Pek çok kültürde kendi kendine yetmenin ilk basamağı olarak görülür. Çocukların kakaları ve çişleri geldiğini fark edip, tutarak tuvalete kadar ulaşmaları için belirli bir nörolojik ve duygusal gelişime ulaşmış olmaları gerekir.

Tuvalet eğitimini etkileyen faktörler arasında cinsiyet, yaş, ırk, fiziksel ya da zihinsel sorunlar ve kabızlık yer almaktadır. Gaitayı kontrol edebilme yeteneği en erken 18. ayda, idrar kontrolü ise 24. ayda gerçekleşir. Kızlar tuvalet eğitimine, erkeklere göre bir kaç ay daha erken başlayabilirler. Bu nedenle çocukların bu yaşlardan önce tuvalet eğitimi için zorlanmaları yanlış olur.
Çocukların çoğu bu eğitimi kazasız atlatırken, %2-3’ünde istenmeyen etkiler görülür. Sık görülen yan etkiler enürezis (idrar kaçırma), enkoprezis (kaka kaçırma), tuvalete yapmayı reddetme ve gaitasını saklamadır. Çocuğun, 18 ay ile 3 yaş arasında tuvalet eğitimi için uygun ve hazır olduğunu söyleyebiliriz.

Çocuğumun Tuvalet Eğitimine Hazır Olduğunu Nasıl Anlayacağım?

Çocuğun hazır olduğunu gösteren fiziksel, zihinsel ve ruhsal belirtiler vardır. Hazır olmayan bir çocukta başarısızlığa uğrama olasılığı artar.

Fiziksel belirtiler; kuru kalkma, gün içinde 2 saatten uzun süre kuru kalma, ıslak bez sayısının azalması, düzenli bağırsak hareketlerinin varlığı, oturma, çömelme, yürüme gibi hareketleri rahatça yapabilme, pantolonunu giyebilme, ıslak ve kuru arasındaki ayrımı fark edebilme gibi yetenekleri kazanmış olduğuna ilişkin belirtilerdir.
Zihinsel belirtiler; sıkıştığını ifade edebilme, söylenenleri yapabilme, kakasının ya da çişinin geldiğini fark etmedir.
Ruhsal belirtiler; aile bireylerini taklit etmeye hevesli olma, anne ve babasını memnun etmeye isteklilik, kakalı ya da ıslak beze katlanamama, 5-10 dakika tuvalette oturmaya razı olma, kendinden büyük çocukların nasıl kaka yaptığını merak etme gibi davranışların varlığıdır.

Tuvalet Eğitimi Nasıl Yapılmalıdır?

Uygun zaman olduğuna karar verildikten sonra çocukla konu ile ilgili konuşmalar yapılmalıdır. Bu konuşmalar “büyükler nereye yapıyor, kuru kalmak çok iyi bir şeydir” gibi konuları içerebilir. Bezini değiştirirken yeniden bağlanmak istemediğinde lazımlık ya da tuvaleti kullanmaya teşvik edilebilir. Öykülerdeki kahramanların kakalarını nereye yaptığına değinilebilir.

Çocuğun konuya istekli olduğu fark edildiğinde lazımlık almaya birlikte gidilebilir. Nasıl kullanıldığı zorlayıcı olmadan anlatılır. Lazımlık onun odasında durabilir, kullanılacağı zaman banyoya götürülebilir. Lazımlık ya da tuvaleti kullanan başka çocukları fark etmesi sağlanabilir.

Başlangıç için günde 3 kez 5-10 dakika lazımlıkta oturtmak iyi olur. Yemekten 20-30 dakika sonrası uygun zaman olabilir. Tekrar tekrar sabırla aynı teklif yapılmalı, başarı gösterdiğinde ödüllendirilmelidir. Başlangıçta sonuca ulaşılmasa bile gidip tuvalette birkaç dakika oturması övülebilir. Beze yapılan kakalar “yeri burası’’ diye belirtilerek onunla birlikte tuvalete dökülebilir.

Sonuçta gerçekten uygun yere dışkılama gözlendiğinde ödüllendirilir. Alkışlama, başarı çıkartmaları, küçük armağanlar verilebilir. Lazımlığı kullanamama, korkma ya da kazalar oluşması durumunda asla utandırılmamalı, cezalandırılmamalıdır. Tuvalet eğitimi 6-8 ay alabilir. Yaz ayları gibi annenin daha rahat olduğu, bez olmadan dolaşma olanaklarının bulunduğu aylar daha uygundur.

Tuvalet eğitimi sırasında bazı güçlükler yaşanabilir. Çocuk tümüyle reddedebilir, hiç ilgilenmeyebilir. Kabul edip bir süre oturur ama kakasını yapmaz sonra bezi bağlanır bağlanmaz yapabilir, acıdığını söyleyebilir. Bazen önce bir kaç kez yapar sonra sürdürmeyi reddeder, bazen kakasını tutar günlerce yapmaz, kabız olur. Eğitim sırasında ilişkiler bozulur. İnatlaşma ortaya çıkarsa ısrar etmeksizin çocuğa hazır olacağı bir süre tanımak, kıskandırmadan yaşıtlarının tuvalet eğitimini başarmış olduklarının farkına varmasını sağlamak yararlı olabilir.

Kabızlık gelişmişse beslenme önerileri ve ilaçlarla destek olunabilir.

Tuvalet eğitimi almış çocuklarda da 4-5 yaşa dek kazalar olabilir. Stresli zamanlarda geri dönüşler olabilir. Bunların hoşgörüyle karşılanması gerekir.

Tuvalet Eğitimi İçin Yapılması Gerekenler Nelerdir?

Çocuğunuzu eğitime hazırlayın. Kendisinin iç çamaşırı kullanabilecek kadar büyüdüğünü belirtin. Hatta ilgisini çekebilecek bir iç çamaşırı birlikte seçilebilir.
Çocuğa tuvaleti nasıl kullanması gerektiğini gösterin. Cinsiyetine uygun rol model seçimi önemlidir. Babanın oğluna, annenin kızına yardımcı olması daha rahat bir ortam sağlayacağından çocuğun güven kazanmasına yardımcı olur.
Çocukla birlikte lazımlık seçilebilir. Öncelikle yerde duran, sonrasında tuvalet üstüne konan ve klozete en çok benzeyen lazımlıklar tercih edilmelidir.
Eğitim öncesinde verilecek ödül de belirlenmelidir. Çocuğun hoşlanacağı ancak maddi değeri çok yüksek olmayan şeyler seçilmelidir. Eğitim tamamlandıktan (uzun da sürebilir) sonra daha büyük ve yaşına uygun bir hediye verilebilir.
Çocuğun hangi zamanlarda tuvaletini yaptığını gözlemleyin. Bunu yapmak için eğitime başladığınız zaman bezini çıkarın. Çocuğu 2-3 saatte bir tuvalete götürün ve 5 dakika oturmasına izin verin. Bu sıklık çocuğun metabolizması ile de orantılı olacaktır.
Bir çizelge üzerine idrarını ve kakasını tuvalete yaptığı zamanlarla, altına kaçırdığı zamanları işaretleyin. Gözleminizi kaydetmeniz işe yarar.
Çocuk tuvalete idrarını ya da kakasını yaptığında mutlaka sözel olarak veya belirlediğiniz hediye ile ödüllendirin. Altına kaçırdığında veya tuvaletini yere damlattığında sakın kızmayın ya da ceza vermeyin, nötr tavır takının.
Eğitim süresinde çocuğun bezinin tekrar takılmaması gerekmektedir. Bu sebeple eğitimin ilk zamanlarında çocuğu bulunduğu ortamdan sık dışarı çıkarmamak gerekir.
Gündüz tuvalet alışkanlığı yeterince kazanıldıktan sonra, gece eğitimine başlanabilir.
Yatmadan evvel sıvı verilmemelidir. Çocuk 1-2 saatte bir tuvalete götürülür. Bu esnada çocuğun kas kontrolünü kazanması açısından uyanık ve bilinçli olması gerekmektedir. Gece eğitiminde tuvalete götürme sıklığı, çocuğun tuvalet ihtiyacının zaman aralıkları anlaşıldıktan sonra azalacaktır.
Gece altına kaçırma ihtimaline hazırlıklı olunmalı, gerekirse yatak koruyucu kullanılmalıdır.

Tuvalet eğitiminin 3-6 ay arasında etkili bir şekilde sonuç vermeye başlaması mümkündür ancak gece ıslatmaları devam edebilir. Gündüz tuvalet kullanma alışkanlığı kazansa da gece ıslatmalarının 5-6 yaşına kadar devam ettiği görülür. Genellikle 5 yaşından sonra, çocuğun hem gündüz hem gece kuru kalması ve tuvalet alışkanlığı kazanmış olması beklenir. Çocukta tuvalete gitme konusunda direnç gözlemleniyor, hele de çocuğun korku duyduğu görülüyorsa, bir süreliğine eğitime ara verilmesi uygundur. Böyle bir direnç yok ama eğitime karşı olumsuz tavır sergiliyorsa, anne-babalar belli bir süre içerisinde öğretmek yerine çocuğa destek olmalı ve sabır göstermelidirler.

Her ne kadar çocuk gelişiminde belli dönemlere ait belli özellikler ve beklentiler olsa da, yine de her çocuğun bireysel gelişimi farklılık gösterebilir. Çocuğun ve sizin hazır olduğunuz, stres faktörlerinin yoğun olmadığı dönemlerde tuvalet eğitimine başlanmalı aksi takdirde çocuk zorlanmamalıdır. Örneğin, başka bir eve taşındığınız bir dönemdeyseniz, yeterli sabrı ve özeni gösteremeyeceğinizden tuvalet eğitimini birkaç haftalığına erteleyebilirsiniz. Çocuğunuzun hazır olduğu zamanı iyi gözlemlemeli, eğitimi verirken kaba, zorlayıcı ve cezalandırıcı tutumlardan kaçınmalısınız.

Tuvalet eğitimine, çocuğun ve bakım veren kişinin hazır olduğu bir dönemde başlanması çok önemlidir. Hatalı bir zamanda ve hazırlıksız başlangıç, çocuğun bu aşamayı sorunsuzca atlatabilmesini engelleyebilir. Çocuk için tuvalet eğitimine hazır olmak demek, hem fizyolojik olarak kas gelişiminin tamamlanmış olması hem gelişimsel olarak kendini ifade becerilerinin kazanılmış olması hem de psikolojik olarak sağlıklı bir döneminde olması demektir.

Tuvalet eğitimi ebeveynlerin adeta kabusudur. Ne zaman başlaması gerektiği, nasıl davranılması gerektiği konusunda kargaşa yaşanır. Tuvalet eğitimi için en uygun dönem 18-36 aylar arasıdır (ortalama 27. ay). Daha erken dönemde başlamak ve aşırı baskı kurarak bir an önce çocuğun temiz kalmasını sağlamaya çalışmak, hem fizyolojik olarak yapamayacağı bir şeyi yapmasını istemek hem de ileride gelişebilecek bazı ruhsal sorunların başlamasına neden olmak demektir. Benzer şekilde hiç eğitim vermemeye çalışmak, zamanı gelince kendi söyler diye bırakmak da çocuğun tuvalet eğitiminin gecikmesine ve ruhsal açıdan sorunlara neden olur.

Tuvalet Eğitimi Döneminde Neler Yapmalıyız?

Lazımlığı tuvalet yerine salona koyarak eğitime başlayın, tuvalete oturtursanız ayağının altına basamak koyun.
Çocuğunuz lazımlık ile oynamak isterse buna izin verin.
Çocuğunuz lazımlıkta serbest olmalıdır. Çocuğunuz lazımlıkta beş dakikadan fazla oturmaz, merak etmeyin. Bazen bezini değiştirince bağırsak hareketleri olarak dışkısını yapar. Bezi çıkarınca lazımlığa oturtun ve gaita yaptırmaya çalışın. Sizi de görerek taklit ederek dışkılaması gerektiğini anlar.
Eğer çocuğunuzun kakasını yaptığı zamanı (yemek sonrası gibi) biliyorsanız bu zamanlarda lazımlığa oturtun. Eğer dışkılama sırasında sessizleşme, köşeye gitme gibi belli hareketleri yapıyorsa bu durumlarda çocuğunuzu lazımlığa oturtun.
Çocuğunuz lazımlığa oturmak isterse oturtun ve siz de karşısına geçip oturun, onunla konuşun gerekirse kitap okuyun.
Çocuğunuza işerken çiş, işe gibi kelimeleri kullanarak bu kelimeleri öğretmek önemlidir.
Çocuğunuz işemeden, kakasını yapmadan lazımlıktan kalkarsa sakin olun. Sonra tekrar deneyin. Eğer başarı ile lazımlığı kullanırsa öpücük, alkışlama ya da kucaklama gibi küçük hediyeler verin.
Çocuklar taklidi sever. Siz tuvalete girer gibi yapıp yanınızda lazımlığa oturtabilirsiniz.
Çocuklar, sıklıkla ebeveynleri tuvalette izler. Böyle bir durumda lazımlığını kullanmaya hazır demektir.
Erkek bebeklerde de öncelikle oturarak idrar yapmayı öğretin.
Bazı çocuklar lazımlığa oyuncak ile gider. Buna izin verin.
Lazımlığa oturmayı çocuğunuzun günlük rutin işi haline getirin. Örneğin; sabah uyanınca ilk iş olarak, yemekten sonra yatmaya gitmeden önce lazımlığa oturun.

Sonra ne yapacağım?

Çocuğunuza, lazımlığı kullanmaya başladığında belli zamanlarda ve sıkça tuvalete gitmesi gerektiğini hatırlatmalısınız.
Bezini çıkarma ile büyüdüğünü vurgulamalısınız.
Eğer eğitim sırasında çocuğunuz altına yaparsa paniklemeyin. Herhangi bir negatif geri bildirimde bulunmadan temizleyin.
Eğitimin her basamağını çocuğunuza gösterin, ilgilenin ve övün. Mesela pantolon çıkarmaktan başlayarak her aşamayı göstererek yaptırın.
Her çocuğun öğrenmede kendi yolunu çizeceğini hatırlayın. Eğer eğitim başarısız olursa tekrar bezi takın, birkaç hafta sonra tekrar deneyin. Eğitimde soğukkanlı ve telaşsız olmalısınız.
Çocuklar büyüyünce altlarını silmeyi ve ellerini yıkamayı da öğrenir. Ancak özellikle kız çocuklarında dışkılama sonrası temizliğe dikkat edilmelidir. Gece kontrolü, gündüz kontrolünden sonra olur.
Çocuğunuzda tüm eğitim tamamlansa da arada kazalar olabilir ya da bazı duygusal durumlarda (yeni eve taşınma, yeni kardeş gibi) kaçırmalar olabilir. Böyle durumlarda paniklemeyin. Belli bir süre beklediğinizde kendiliğinden düzelir.

Esas olarak tuvalet eğitimi hemen sonuçlanacak bir şey değildir. Mutlaka belli aşamalardan geçmek gerekir. Devamlı pozitif düşünerek çocuğunuzun kendini rahat hissetmesini sağlayın. Eğitimin tüm kademelerinden hoşlanmasını sağlayın.

Biraz zaman alsa da sonunda çocuğunuzun daha konforlu bir hayata ve bezden bağımsız günlere kavuşacağını unutmayın.

Beklenti 3. yaşta eğitimin tamamlanması olmalıdır. 3 yaş toplumsallaşma ve kreşe başlama yaşıdır. Diğer çocukların yanında bezli olmak, çiş ve kaka kontrolünü sağlayamamak çocuğu rahatsız edecektir. Gece altını ıslatma daha uzun sürer ve 5 yaşına kadar devam edebilir.

Çocuğun tuvalet eğitimini kısa sürede tamamlayabilmesi ya da tamamlayamaması, hiçbir zaman çocuğun genel başarısı ya da başarısızlığı olarak yansıtılmamalıdır. Tuvalet eğitimi gelişimin doğal bir sürecidir. Bu süreçte ailenin ve çocuğun uyumu en önemli belirleyici faktördür.